Rosalie van Dam, bestuurskundig onderzoeker, Wageningen UR/Alterra

Eigen verantwoordelijkheid en actief burgerschap nemen vandaag de dag een steeds belangrijker rol in.  Actief burgerschap is zowel een bestuurlijke wens, zoals blijkt uit de verankering van actief burgerschap in beleidsnota’s, bestuursakkoorden en verkiezingsprogramma’s, als een empirische realiteit: steeds meer actieve burgers betreden met vele en uiteenlopende initiatieven het publieke domein. Initiatieven bestrijken vrijwel alle maatschappelijke terreinen van zorg tot welzijn, veiligheid, integratie, cultuur, landschap, natuur, voedsel, milieu, energie en mobiliteit tot ontwikkelingssamenwerking.  Uit meerdere hoeken is er dus sprake van een stuwende kracht, die ook gepaard gaat met een verschuiving in de verhouding tussen burgers enerzijds en overheden, bedrijfsleven en maatschappelijk middenveld anderzijds. Burgerinitiatieven zelf en de gehele beweging daaromheen ontwikkelen zich ook. De bredere beweging van initiatieven die sociaal zijn in hun doelstelling en aanpak, gericht zijn op verandering, een aanvulling vormen op de ‘normale’ institutionele kaders van onze samenleving en (indirect) leiden tot nieuwe maatschappijstructuren, wordt binnen Europa ook wel geschaard onder het begrip sociale innovatie (Murray et al., 2010).

Er zijn verschillende vormen van actief burgerschap.  Bij burgerparticipatie ligt het initiatief bij de overheid of een grote organisatie. Zij proberen burgers in allerlei vormen en met verschillende soorten intensiteit en mandaat te betrekken bij hun beleid en ideevorming. Bij maatschappelijk initiatief ligt het initiatief en de uiteindelijke ‘lead’ bij burgers, ondernemers, lokale clubs, kleine maatschappelijke organisaties of kleine zelfstandige professionals (Salverda et al., 2008). Daarbij vragen zij soms anderen,  mogelijk ook overheden, om te participeren. Zowel burgerparticipatie als burgerinitiatief kennen weer allerlei tussenvormen.

In de motivatie voor mensen om in actie te komen is er veelal sprake van een koppeling tussen persoonlijke keuzes die verweven zijn met meer algemene publieke en ethische doelen. De socioloog Anthony Giddens adresseert deze verwevenheid in motivaties in het concept ‘lifepolitics’ (Giddens, 1991). Men doet het dus een beetje voor zichzelf, maar ook voor het grotere geheel, of ‘het algemeen belang’ zo men wil. De burgerinitiatieven zelf combineren vaak meerdere doelen, waarbij maatschappelijke doelen, economische doelen en sociale doelen veel voorkomend zijn, veelal in verschillende mate van prioriteit.

Initiatieven organiseren zich op verschillende wijzen. Sommige kiezen voor een formele organisatie, bijvoorbeeld in de vorm van een stichting of vereniging. Nadruk op een formele organisatie gebeurt vaak in combinatie met het actief opereren in een institutionele context: als initiatiefnemers veel samen doen met overheden en bedrijven schat men vaak in dat het handiger is om de formele kant wat meer te benadrukken in het contact. Ook kan het een vereiste zijn in de samenwerking met overheden en bedrijven. Andere initiatiefnemers kiezen weer voor nadruk op het informele, op het samenwerken op basis van vertrouwen zonder allerlei afspraken. Deze vorm komt weer meer voor als men in het initiatief de nadruk legt op samenwerking met mede-bewoners, waarbij men drempels zo laag mogelijk wil houden en het contact en de samenwerking met name sociaal ingestoken is (Van Dam et al, 2011). Alhoewel initiatieven dus heel verschillend van aard kunnen zijn, ook qua organisatie, is er wel een gemene deler op te merken: er is vaak een harde kern van mensen die zeer actief zijn, en een schil van mensen en organisaties die op verschillende momenten, in verschillende mate van intensiteit actief zijn.

De Vereniging Openluchtbad Zwolle timmert al 20 jaar aan de weg als wijkonderneming door het openluchtbad te exploiteren en ontwikkelen zij zich nog steeds. Burgerinitiatieven zijn dus niet alleen iets van de laatste tijd, je ziet het al een flink aantal jaar. Waar sommige initiatieven eerder zwaar leunden op overheidssubsidie, proberen initiatieven nu steeds meer los te komen van allerlei overheidsgeldstromen, mede beïnvloed door het ‘opdrogen’ van geldstromen in deze tijd van recessie ((Van der Heijden et al, 2011). Men zoekt verbindingen met het bedrijfsleven, maar ook met mensen om zich heen. Deze verbindingen gaat men aan zowel ‘in cash’ – bijvoorbeeld in de vorm van sponsoring, crowdfunding -  als ‘in kind’ – bijvoorbeeld in de vorm van vrijwilligerswerk of bijdragen in natura (denk aan het leveren van gratis producten of diensten). Ook bij de Vereniging Openluchtbad Zwolle zie je deze combinatie terug.

Initiatiefnemers hanteren verschillende - in abstractieniveau variërende - strategieën naast elkaar om hun initiatief te realiseren. Analoog aan de ontwikkelingen in de theorie over strategieën, moet strategie dan niet zozeer gezien worden als iets wat organisaties en bedrijven hebben, maar meer als iets wat mensen doen (Jarzabkowski en Seidl, 2008).  En wat mensen doen, de activiteiten die ze ondernemen, staan niet op zichzelf, maar zijn nauw verbonden aan de sociale, fysieke en bestuurlijke context waarin men handelt. De strategieën die initiatiefnemers hanteren zijn daarom ook niet altijd heel bewust of van te voren gepland, veelal speelt men in op situaties en mogelijkheden die zich voordoen.

Veel van de strategieën van de initiatieven, of het nu gaat om lobby-en, communicatie en PR, professionaliseren, institutionaliseren, coalities aangaan met bedrijven, of juist de samenwerking zoeken met mede-bewoners of mede-belanghebbenden, zijn er op gericht verbindingen aan te gaan. Naast dat autonomie ergbelangrijk is voor initiatieven en dat initiatiefnemers over het algemeen graag zelf de regie over hun doen en laten hebben, worden samenwerkingen gezocht en coalities gevormd met andere partijen. Samenwerking en coalitievorming zijn nodig om initiatieven te verankeren, maar gaan zeker niet altijd van een leien dakje, onder andere omdat burgerinitiatieven niet altijd passen binnen vigerende (beleids)kaders (WRR, 2012). Mensen en organisaties (blijvend) aan je initiatief te verbinden, dat is de uitdaging waar ondernemende initiatieven zoals de Vereniging Vrienden Openluchtbad Zwolle voor staan. Voorzitter Van Noort van de Vereniging Openluchtbad beaamt dat het moeilijk is om mensen aan je verbonden te houden, helemaal die personen die intensief betrokken zijn en veel tijd willen en kunnen investeren. Alhoewel de burger vandaag in veel zaken het voortouw neemt, wordt er ook nu al veel samengewerkt met verschillende publieke en private partijen. Het zou goed zijn als dat in de toekomst zou worden doorgezet: Een ontwikkeling naar een doe-het samen-maatschappij, waarbij de initiatiefnemers aan het roer blijven.

Referenties:

Dam, R.I. van; Salverda, I.E.; During, R. (2010) Strategieën van burgerinitiatieven. Burgers en Landschap Deel 3. Wageningen: WUR/Alterra.

Dam, R.I. van; Salverda, I.E.; During, R. (2011) Effecten van Burgerinitiatieven en de rol van de rijksoverheid. Burgers en Landschap Deel 5. Wageningen: WUR/Alterra.

Giddens, A., 1991. Modernity and self-identity: self and society in the late modern age. Cambridge: Polity Press.

Heijden, van der J., R. van Dam, R. van Noortwijk, I. Salverda, I. van Zanten (red.) (2011). Experimenteren met burgerinitiatief. Van Doe-het-zelf naar Doe-het-samen Maatschappij. Publicatiereeks over burgerparticipatie. Ministerie van binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties.

Jarzabkowski P. en D. Seidl, 2008. The Role of Meetings in the Social Practice of Strategy. Organization Studies, 29, 1391.

Murray, R., Caulier- Grice and Geoff Mulgan (2010) The Open Book of Social Innovation. The Young Foundation and NESTA.

Salverda, I.E. en R. van Dam, 2008. Voorbeelden van burgerparticipatie en maatschappelijk initiatief. Wageningen: Alterra.

WRR (2012) Vertrouwen in burgers. Den Haag/Amsterdam: Amsterdam University Press.